მაია ნინიძე. ილია ჭავჭავაძის მოთხრობის “სარჩობელაზედ” ტექსტის ბოლო ვარიანტზე მუშაობის პროცესი

სამწუხაროდ, მოთხრობის “სარჩობელაზედ” ტექსტის სიუჟეტური და ენობრივ-სტილისტური დახვეწის პროცესზე დასაკვირვებლად წყაროები მცირე რეოდენობით მოგვეპოვება. ჩვენამდე არ მოუღწევია ამ მოთხრობის არც ავტოგრაფს და არც ადრეულ ესკიზებს  სათაურებით “მარგალიტი ლექში” და დიამბეგობა. ხელნაწერი, რომელიც ხალნაწერთა ეროვნულ ცენტრის ილია ჭავჭავაძის საარქივო ფონდში # 151-ით არის დაცული და მწერლის თხზულებათა აკადემიური გამოცემის (ოცტომეული) მეორე ტომში ავტოგრაფად მოიხსენიება, არის არა ავტოგრაფი, არამედ ჟურნალ “ივერიიდან” უცნობი პირის მიერ გადაწერილი ასლი, ავტორისეული ჩარევისა და ყოველგვარი შესწორებების გარეშე, რის გამოც ამ ხელნაწერს ტექსტოლოგიური კვლევისათვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს .

ამდენად, ჩვენს ხელთ არსებული ორი ნაბეჭდი წყაროს (ჟ. “ივერია” 1879, #2 და თხზულებანი, 1892, ტ. III) ურთიერთშედარებით შეგვიძლია გამოვყოთ მხოლოდ ის ცვლილებები, რომლებიც შეტანილ იქნა ტექსტში 1892 წლის გამოცემის მომზადების დროს. 1892 წელს, მოთხრობის თხზულებათა სრულ კრებულში დასაბეჭდად მომზადებისას, ილიას ტექსტიდან ზოგიერთი რამ ამოუღია, ზოგი – ჩაუმატებია ან ახლით შეუცვლია.

1892 წლის გამოცემაში “ივერიის” ტექსტს მწერალმა დაუმატა ერთი საკმაოდ ვრცელი, თითქმის ერთი გვერდის მოცულობის ეპიზოდი. პირველნაბეჭდის მიხედვით, ძმის ჩამოხრჩობის შემდეგ უმცროსი ძმა უკან გაჰყვება პეტრეს და დალუქულ წერილს გადასცემს. საქმე ის არის, რომ არადამაჯერებელი, საიდან უნდა ჰქონოდა უმცროს ძმას ჯიბეში პეტრესათვის განკუთვნილი დალუქული წერილი, მან ხომ არ იცოდა, რომ სახრჩობელასთან ნახავდა მოხუცს. თან, რამდენადაც წერილში არა მხოლოდ ძმების წარსულზე, არამედ ჩამოხრჩობის ფაქტზე და სახრჩობელასთან თვშეყრილთა შორის პეტრეს დგომაზეა საუბარი, წერილი ამ ამბის შემდეგ უნდა ყოფილიყო დაწერილი და ძნელი დასაჯერებელია, რომ ბეჟანის ძმას მისი დაწერა პეტრეს ბაკებისკენ წასვლის შემდეგ მოესწრო და გზაში დასწეოდა გადასაცემად. ყოველივე ამის გამო, მწერალმა შემოიტანა დუქნის ეპიზოდი, სადაც პეტრემ ბაკებში წასვლამდე შეიარა. იქ შევიდა უმცროსი ძმაც, მედუქნეს გამოართვა ფანქარი და ფურცელი და პეტრეს თვალწინ დაწერა ეს წერილი, ხოლო როდესაც პეტრე დუქნიდან გამოვიდა, უკან გაჰყვა და გადასცა. ამ ეპიზოდის დამატებამ ტექსტი უფრო დამაჯერებელი გახადა.

ხსენებული ეპიზოდის დამატებამ გამოიწვია ტექსტში განხორციელებული რამდენიმე სხვა ცვლილებაც. ნაბდიანი უცნობის განსაზღვრებად გამოყენებული სიტყვა “ერთი” ფრაზაში: “ერთი ნაბადში გახვეული ყმაწვილი”, ილია ჭავჭავაძემ ჩაანაცვლა სიტყვებით “ისევ ის” (234.31), რადგან ეს ყმაწვილი უკვე ნახსენები იყო დუქნის ეპიზოდში. უმცროსი ძმის მიერ სახელდახელოდ დაწერილი ბარათი თხზულებათა 1892 წლის გამოცემაში უკვე “ქაღალდად”, და უბრალო “წიგნად” ანუ წერილად, იხსენიება და არა დალუქულ “წიგნად”. შესაბამისად, იქ, სადაც “ივერიის პუბლიკაციაში ეწერა: აჰა, ჩამომართვი ეს წიგნი, - უთხრა ყმაწვილმა ბიჭმა”, ავტორმა დაამატა:  “და მიაჩეჩა ხელში ქაღალდი” (234.33), ფრაზა “ნახა ლაქით დაბეჭდილია” (235. 18) – ამოიღო, ფრაზა “შვილმა ახსნა ბეჭედი” (236.15), კი ასე შეცვალა: “შვილმა წიგნი გახსნა”.

ტექსტის უკანასკნელ ავტორიზებულ წყაროს ეტყობა სტილისტური დახვეწის კვალიც. ცალკეული სიტყვები ჩანაცვლებულია მათი სინონიმებით ან მათთან ახლოს მდგომი ლექსიკური ერთულებით. წინადადებაში: “აქეთ, პატარა მოშორებით, თავი მოეყარნათ ხარებსა, ჩამდგარიყვნენ გუბის პირას, თვალებ-დახუჭვილნი იცოხნებოდნენ და კუდით იგერიებდნენ მოუსვენარ ბუზებსა” (223.19) “ივერიის პუბლიკაციაში” ავტორს ეწერა სიტყვა “უსიამოვნო” და თხზულებათა კრებულში იგი სხვა განსაზღვრებით - “მოუსვენარით” შეუცვლია.

წინადადებაში: “შენმა გულკეთილობამ რომ ტკბილი ნაღველი ჩამისახა გულში და კინაღამ არ დამიმორჩილა, აქამდის კიდევ გულში მიღვივის, როგორც ნაცრის ქვეშ შენახული ნაღვერდალი” (239,23) ადრე ეწერა სიტყვა “ნაკვერჩხალი” და მწერალს შეუცვლია “ნაღვერდალით”. ძნელი სათქმელია, ზუსტად რა მოსაზრებით ცვლიდა იგი ამა თუ იმ სიტყვას, მაგრამ ზოგ შემთხვევაში შეგვიძლია ვივარაუდოთ. ილია ჭავჭავაძე იმდენად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა პროზაული ნაწარმოებების ჟღერადობას, რომ, გამორიცხული არ არის, სიტყვა “ნაღვერდალისათვის” უპირატესობის მინიჭება გამოწვეული ყოფილიყო იმით, რომ იგი თავისი ჟღერადობით ახლოს არის იმავე წინადადებაში გამოყენებულ სიტყვა “ნაღველთან” და თან ისე მჭახედ არ ჟღერს, როგორც სიტყვა “ნაკვერჩხალი”. მეორე მხრივ, რადგან ეს სიტყვები ოდნავ განსხვავებული შინაარსისაა, მწერლის არჩვანი შეიძლება სემანტიკური განსხვავებითაც ყოფილიყო განპირობებული. “ნაკუერცხალი” სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, “ცეცხლის ნაკუეთია”, ხოლო “ნაღუერდალი” - “მრავალი ნაკუერცხალი”. შესაბამისად, ბოლო ვარიანტის მიხედვით, უმცროსი ძმის გულში შემორჩენილი იმედი ცოტათი უფრო დიდია.

1892 წლის გამოცემაში ამოღებულია ზოგიერთი ფრაზა. სიტყვების: “აქ გაიგო, რომ ზარბაზანი გავარდება თუ არა, მახათაზედ ერთს კაცს ჩამოარჩობენო” შემდეგ ჟურნალ “ივერიაში” ეწერა “კაცის მკვლელობაში მოუსწვრიათო”, რაც 1892 წლის გამოცემაში ამოღებულია. მწერალმა ამ ფრაზის ამოღებით კიდევ უფრო პარადოქსული გახადა პეტრეს მდგომარეობა – მან არც კი იცოდა, რისთვის უნდა ჩამოეხრჩოთ ეს ყმაწვილი.

წინადადებიდან “არც ეგ არის ურიგო” - სთქვა გულში პეტრემ, - ეგ უფრო კარგიც იქნება, თორემ მართლა კაცის ჩამორჩობა აბა რა სანახავიაო?” (229.17), 1892 წლის გამოცემიდან ამოღებულია სიტყვა “უფრო”, რაც მნიშვნელოვნად ცვლის სათქმელს. ფრაზით “ეგ უფრო კარგიც იქნება” გამოდიოდა, რომ კაცის კვლა ხომ კარგია და ჯამბაზობა - უფრო კარგი იქნებოდა. მართალია, ფრაზა “არც ეგ არის ურიგო” ისედაც არის ამ აზრის მატარებელი, მაგრამ სიტყვით -”უფრო” მისი გაძლიერება და უტრირება ხდებოდა, რასაც თავს არიდებდა ავტორი.

წინადადებიდან “საწყალი ბერიკაცი სულ თრთოდა, თითქო ციება აცახცახებსო (236..31) სიტყვა “ციება ამოღებულია.

წინადადებიდან, რომელიც “ივერიაში” ასე იკითხებოდა: “ბიჭი იყო შინამოსამსახურე – ჩვენა გვცემდა, მამინაცვალი იყო – ჩვენა გვცემდა, ყველანი – შინაურები, ვისაც კი შეეძლო და არ შეეძლო, გვიტყაპუნებდნენ თავში” (237.11) ფრაზა “და არ შეეძლო”, რომელიც სასაუბრო მეტყველებისთვის არის დამახასიათებელი და ერთგვარი გაზვიადებაა, მწერალს ამოუღია. სავარაუდოდ, ამავე მიზეზით გამოტოვა ავტორმა ფრაზიდან “ვითმინეთ, ვითმინეთ და ვეღარ ავიტანეთ” ერთი “ვითმინეთ” (237.17).

“ივერიის პუბლიკაციის ფრაზიდან: “ამასობაში ის ფარაჯაში გახვეული ბიჭი მიიყვანეს და სარჩობელას ქვეშ დააყენეს” (232.7), სიტყვა ბიჭი 1892 წლის გამოცემაში იქნა ჩამატებული. სანამ პეტრე სიკვდილმისჯილს შორიდან ხედავდა, ავტორი მას “ფარაჯაში გახვეულ კაცად” მოიხსენიებდა, მაგრამ, მას შემდეგ, რაც იგი პეტრეს ახლოს ჩამოუტარეს და დაინახა, რომ ახალგაზრდა იყო, საჭირო გახდა იმის დაზუსტება, რომ ის ბიჭი იყო და არა კაცი და სიტყვის ჩამატებაც, ვფიქრობ, ამან გამოიწვია.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გვაქვს სიტყვათა ჩამატების შემთხვევებიც. წინადადებაში: “მარტო კარგს, გზის მცოდნეს, სანდო მეხრეს და კაი ხარკამეჩის პატრონს ანდობენ ხოლმე მაგ პირველობას”. 1892 წლის გამოცემაში “სანდოს” წინ ჩამატებულია სიტყვა “ფხიზელს” (228.34). შესაძლოა ეს ლექსიკური ერთეული უბრალოდ, აღწერილობის დასაზუსტებლად ჩაამატა ავტორმა, მაგრამ, ვერც იმას გამოვრიცხავთ, რომ სიტყვა “ფხიზელი” დასჭირვებოდა სულიერ სიფხიზლეზე მისანიშნებლად, რადგან “მამლის”, “პირველობისა” და “სიფხიზლის” თემა პეტრესთან მიმართებით, ალუზიურად უკავშირდება პეტრე მოციქულს, გოლგოთის მთაზე მაცხოვრის მიერ სამი მოწაფის, მათ შორის პეტრესთვის, ნათქვამ სიტყვებს: “ესოდენ ვერ უძლეთ ჟამ-ერთ მღვიძარებად ჩემთანა” (მათე 26.40), პირადად პეტრეს დასმულ კითხვაზე გაცემულ პასუხს:  “მრავალნი იყვნენ პირველნი უკუანაისკნელ და უკუანაისკნელნი პირველ” (მარკ. 10. 31) და, მაცხოვრისავე წინასწარმეტყველების შესაბამისად, მამლის ყივილზე გაღვიძებულ პეტრეს სინანულს .

1892 წლის გამოცემში, “ივერიის” პუბლიკაციისგან განსხვავებით, შეცვლილია ცალკეული სიტყვების ორთოგრაფია: კამბეჩი – კამეჩი, ღვდელი - მღვდელი, ბაცბაცი – ბარბაცი, ჟრიამული – ჟღრიამული, ცარცვა – ძარცვა, მახათა – მახატა, დიახ – დიაღ, ეხლა – ახლა, აზდიოდა – ასდიოდა, თვალებდახუჭვილი – თვალებდახუჭული, ქურდბაცაციობა – ქურდბაცაცობა. ეს ცვლილებები არ უნდა იყოს განპირობებული რაიმე კონცეპტუალური მიზანდასახულობით, რადგან ორივე სახის მართლწერა თანაბრად იყო გავრცელებული იმდროინდელ ენაში, მაგრამ ზოგჯერ ცვლილების მიზნი უფრო მკაფიოა. ასეთია, მაგალითად, ის შემთხვევები, როდესაც მწერალი კუთხური მეტყველებისთვის დამახასიათებელ ფორმას ცვლის სალიტერატუროთი: შავიტყობ – შევიტყობ, მამატყუებთ – მომატყუებთ და სხვ. ან ვითარებითი ფორმის “თან”-იან ფორმას ცვლის “დონ”-იანით: “თუმნათა – თუმნადა, სირცხვილათაც – სირცხვილადაც, სიცილათაც – სიცილადაც და სხვ.

საინტერესოა ცვლილებები პირის ნიშანთა სისტემაში. პირველნაბეჭდის “ჰს” პრეფიქსიდან სიტყვებში: ჰსწვავდა, ჰსცოხნიდა, დაჰსძრა, შეჰსძლებდა, მიჰსცეს, გამოჰსთქვა, ჰსთქვა, ჰსცხვენოდა, მოჰსწონდა, ჰსჯობიაო, გაჰსწია, ჩამოჰსდიოდა, ჰსწერია, დაჰსდებდეს და სხვ. 1892 წელს ავტორმა “ჰ” ამოიღო, იქ, კი, სადაც “ივერიის ტექსტში არავითარი პრეფიქსი არ იყო, ჩამატებულია “ჰ” ან “ს”: ნახა – ჰნახა, ხმარობდა – ჰხმარობდა, ყაბულობდა – ჰყაბულობდა, ყაყანებდა – ჰყაყანებდა, ლაზღანდარობდა – ჰლაზღანდარობდა, ხარხარებდა – ჰხარხარებდა, ხედავდა – ჰხედავდა, ჭამეს – სჭამეს, ჩივის – სჩივის, და სხვ. სუფიქსების ასეთი ცვალებადობა განპირობებული იყო სწორედ ამ პერიოდში მართლწერის განვითარების ტენდენციებით.

არის ისეთი ცვლილებებიც, რომლებიც უფრო ილია ჭავჭავაძის ენისთვის არის დამახასიათებელი, მაგ. “ზედ” თანდებულისთვის უპირატესობის მინიჭება. პირველნაბეჭდში გამოყენებული “ზე” თანდებული სიტყვებში: “რუმბზე”, “მოედანზე”, “კიბეზე” და “ცარიელზე” შეცვლილია თანდებულის “ზედ” დაწერილობით.

ზოგან სავრცობიანი ფორმა შეცვლილია უსავრცობოთი და ირიბი თქმა შეცვლილია – პირდაპირით, რაც, სალაპარაკო მეტყველების სალიტერატუროთი შეცვლას უნდა ემსახურებოდეს: “ურმითა” - “ურმით”, “სიცოცხლეშიო” - “სიცოცხლეში” და სხვ.

ამ ვარიანტული სხვაობების საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ 1892 წლის გამოცემის მზადებისას მწერალს საკმაოდ საფუძვლიანი მუშაობა ჩაუტარებია მოთხრობის “სარჩობელაზედ” ტექსტზე – ტექსტის შინაარსის დამაჯერებლობის გასაზრდელად ჩაუმატებია ერთი ეპიზოდი, ცალკეული ადგილები სტილისტურად დაუხვეწია და მთელი ტექსტი გაუმართავს გრამატიკულად და ორთოგრაფიულად.

ამ პუბლიკაციის შემდეგ მოთხრობა “სარჩობელაზედ” ილია ჭავჭავაძის სიცოცხლეში აღარ გამოქვეყნებულა და არავითარი ნიშანი არ არსებობს იმისა, რომ ავტორს მასში კიდევ შეეტანოს რაიმე ცვლილებები. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ 1892 წლის გამოცემაში დაბეჭდილი ტექსტი ნაწარმოების უკანასკნელი ვარიანტი და მისი ბოლო ნების გამომხატველია. ასეთია მოთხრობის სარჩობელაზედ” Dშექმნაზე მწერლის ხანგრძლივი შემოქმედებითი მუშაობის ბოლო ეტაპი.